होळी

होळी

(हुताशनी पौर्णिमा)

फाल्गुन पौर्णिमेच्या दिवशी येणारा हा सण देशभरात उत्साहात साजरा केला जातो. देशपरत्वे सण साजरा करण्यामागील

इतिहास आणि तो साजरा करण्याची पद्धत जरी भिन्न-भिन्न असली, तरी त्यामागील उद्देश मात्र सारखाच असतो. या सणाचे महत्त्व,

तो साजरा करण्याची पद्धत, याविषयीची माहिती या लेखातून करून घेणार आहोत.

१. तिथी

‘देशपरत्वे फाल्गुनी पौर्णिमेपासून पंचमीपर्यंतच्या ५ - ६ दिवसांत कुठे दोन दिवस तर कुठे पाचही दिवस हा उत्सव साजरा

केला जातो.

२. समानार्थी शब्द

‘उत्तरेत याला होरी, दोलायात्रा, तर गोवा आणि महाराष्ट्र या राज्यांत शिमगा, होळी, हुताशनी महोत्सव अन् होलिकादहन

आणि दक्षिणेत कामदहन अशा संज्ञा आहेत. बंगालमध्ये दौलायात्रा म्हणून होळीचा सण साजरा करतात. याला ‘वसंतोत्सव’ अथवा

‘वसंतागमनोत्सव’ म्हणजे वसंत ऋतूच्या आगमनासाठी साजरा करायचा उत्सव हे नावही देता येईल.'

३. इतिहास

अ. `पूर्वी ढुंढा किंवा ढौंढा नामक राक्षसी गावात शिरून लहान मुलांना पीडा द्यायची. ती रोग निर्माण करायची. तिला गावाबाहेर

हाकलून देण्याकरिता लोकांनी पुष्कळ प्रयत्न केले; पण ती जाईना. शेवटी लोकांनी बीभत्स शिव्या-शाप देऊन आणि सर्वत्र अग्नी

पेटवून तिला भिववले अन् पळवून लावले. त्यामुळे ती गावाबाहेर पळून गेली.’ - भविष्यपुराण

आ. ‘उत्तरेमध्ये होळीच्या आधी तीन दिवस अर्भक कृष्णाला पाळण्यात निजवतात आणि त्याचा उत्सव साजरा करतात. फाल्गुन

पौर्णिमेला पूतना राक्षसीची प्रतिकृती करून ती रात्री पेटवतात.

इ. एकदा भगवान शंकर तपाचरणात गढले होते. ते समाधी अवस्थेत असतांना मदनाने त्यांच्या अंतःकरणात प्रवेश केला. तेव्हा ‘मला

कोण चंचल करत आहे’, असे म्हणून शंकराने डोळे उघडले आणि मदनाला पहाताक्षणीच जाळून टाकले. दक्षिणेतील लोक कामदेव

दहनाप्रीत्यर्थ हा उत्सव साजरा करतात. या दिवशी मदनाची प्रतिकृती करून तिचे दहन करतात. या मदनाला जिंकण्याची क्षमता

होळीत आहे; म्हणून होळीचा उत्सव आहे.

ई. फाल्गुन पौर्णिमेच्या दिवशी झालेल्या पृथ्वीवरील प्रथम महायज्ञाची स्मृती म्हणून प्रत्येक वर्षी फाल्गुन पौर्णिमेच्या दिवशी सर्व

भारतात ‘होली’ या नावाने यज्ञ होऊ लागले.’

उ. ‘या दिवशी झालेल्या पृथ्वीवरील प्रथम महायज्ञाच्या वेळी विष्णूला यज्ञकुंडातून बाहेर येण्यास ‘यव्र्य’ ऋषींनी प्रार्थना केली. भगवान

विष्णूने धरतीवर पाय ठेवताक्षणीच स्वर्गातून त्याच्यावर पुष्पवृष्टी झाली.’ (स्वर्गातून झालेली ती प्रथम पुष्पवृष्टी होय. याच

कारणास्तव उत्तर हिंदुस्थानात आजही फाल्गुन पौर्णिमेच्या दिवशी होळीच्या ठिकाणी होळीचे प्रदीपन केल्यानंतर ओंजळीत फुले घेऊन

ती हवेत उडवली जातात. त्या फुलांना ते ‘पलाश के फूल’, असे म्हणतात.)

ऊ. ‘पृथ्वीवरील प्रथम महायज्ञाच्या वेळी यज्ञात प्रगटलेल्या देवतेच्या शक्तीची मारक शक्ती आणि सात्त्विकता सहन न झाल्याने

वातावरणातील वाईट शक् ती प्रचंड गतीने आणि सैरभैर सुसाट धावत सुटल्या. त्यामुळे वातावरणात ठिकठिकाणी दाब निर्माण झाला.

त्यामुळे वातावरणात निर्माण झालेल्या सूक्ष्म पोकळ्या भरून निघतांना वाईट शव äतींनी एकमेकांवर आदळतांना हुताशनी निनाद केला;

म्हणून होळी पौर्णिमेला ‘हुताशनी पौर्णिमा’ असेही म्हणतात.’

ए. ‘ओरिसामध्ये तेथील चैतन्यपंथी लोक कृष्णाच्या मूर्तीची पालखीतून मिरवणूक काढतात. प्रत्येक घरातील सुवासिनी त्या मूर्तीला

अत्तर लावून गुलाल उधळतात. ऐपतीप्रमाणे दक्षिणा देतात. काही ठिकाणी लहान मुलांना कृष्णाची वेशभूषा करून त्याच्याभोवता r

टिप Nया खेळतात.’

४. महत्त्व

४ अ. विकारांची होळी करून जीवनात आनंदाची उधळण करायला शिकवणारा सण

‘होळी’ हा विकारांची होळी करण्याचा फाल्गुन मासातील सण आहे. ‘विकारांची जळमटे जाळून टाकून नवीन उत्साहाने सत्त्वगुणाकडे

जाण्यासाठी आम्ही सिद्ध आहोत’, याचे जणू तो प्रतीकच आहे. राहिलेला सूक्ष्म-अहंकार हाही होळीतील अग्नीत नाहीसा होतो. तो

शुद्ध सात्त्विक होतो. त्यानंतर रंगपंचमी आनंदाची उधळण करत येते. नाचत-गात एकत्र येऊन जीवनाचा आनंद लुटायचा. श्रीकृष्णराधा

यांनी रंगपंचमीद्वारे सांगितले, ‘आनंदाची उधळण करा.’

- प.पू. परशराम पांडे महाराज, सनातन आश्रम, देवद, पनवेल.

५. उत्सव साजरा करण्याची पद्धत

देशभरात सर्वत्र साजरा केला जाणाNया ‘होळी’ या सणात लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वच जण उत्साहाने सहभागी होतात.

होळीची रचना करण्याची तिला सजवण्याची पद्धतीही स्थानपरत्वे पालटत असल्याचे सध्या पाहायला मिळते.

६. अर्वाच्च उच्चारण करण्याचा अर्थ

होळी पेटवल्यानंतर अर्वाच्च भाषेत बोंब मारण्याची प्रथा सर्वत्र पाहायला मिळते. ही विकृती नसून त्यामागेही शास्त्र दडलेले

आहे; मात्र काही ठिकाणी याचा अतिरेक केला जाऊन परस्परांतील वैर चव्हाट्यावर आणण्यासाठीही बोंब मारली जाते.

७. होळी पारंपारिक धार्मिक प्रथेनुसारच साजरी करा !

सध्या ‘अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती’ (अंनिस) यासारख्या धर्मद्रोही संघटना आणि निधर्मी राजकारणी वृक्षतोडीचे कारण पुढे

करून ‘कच Nयाची होळी करा’, असा चुकीचा संदेश समाजाला देतात. तसेच होळीला अर्पण केल्याजाणा Nया पोळ्या गरिबांना

वाटण्याचे आवाहन करतांना दिसतात. या दोन्ही गोष्टी शास्त्रविसंगत असून यातून कोणताही लाभ न होता उलट हानीच होते. हिंदूंना

सणांचा आध्यात्मिक लाभ होऊ नये, यासाठी धर्मद्रोह्यांनी केलेली ही योजना आहे, हे पुढील सूत्रांवरून लक्षात येईल.

अ. होळी व्यतिरिक् त अन्य वेळी केली जाणारी वृक्षतोड न दिसणा Nया आणि कचरा जाळण्याची बुद्धी न होणा Nया अंनिसचे सर्वच

‘सामाजिक’ (?) उपक्रम हिंदू सणांच्या भोवती का अडखळत असतात ? अंनिसने वर्षभर होणारी अनाठायी वृक्षतोड किती वेळा

रोखली ? वर्षभरात किती नवीन रोपटी लावली ?

आ. ‘हॅरी पॉटर’ या पुस्तकाच्या लाखो प्रतींसाठी भारतातील आसाममधील तिन्सुकिया येथील एक महत्त्वाचे रान नष्ट झाले. या

विषयावर तुम्ही कृती सोडाच, साधे भाष्यही न करणा Nया अंनिसला होळीनिमित्त होणा Nया वृक्षतोडीविषयी बोलण्याचा काय अधिकार ?

इ. वर्षातून एक दिवस कचरा जाळून (तोही हिंदूंच्या सणाच्या दिवशी) असा कोणता पालट होणार आहे ? किती अंनिसवाले त्यांचा

परिसर, गल्ली कचरामुक् त राखण्यासाठी वर्षभर धडपडतात ?

ई. होळीमध्ये अग्निदेवतेला अर्पण करायची पोळी गरिबांना वाटायला सांगणा Nया अंनिसच्या कार्यकत् Nयांनो, तुम्हाला गोरगरिबांना

पोळ्या वाटायच्या असतील, तर त्या स्वतंत्रपणे जमा करून का वाटत नाही ? हिंदूंच्या सणांच्या आयत्या ‘पिठा’वर सामाजिक

कार्याच्या ‘रेघोट्या’ माराव्याशा का वाटतात ?

८. होलिकोत्सवातील गैरप्रकार रोखणे, हे आपले धर्मकर्तव्य आहे !

सांप्रत होळीच्या निमित्ताने गैरप्रकार होतात, उदा. वाटमारी होते, दुस Nयांची झाडे तोडली जातात, मालमत्तेची चोरी होते, दारू

पिऊन धिंगाणा घातला जातो. तसेच रंगपंचमीच्या निमित्ताने एकमेकांना घाणेरड्या पाण्याचे फुगे फेकून मारणे, घातक रंग अंगाला

फासणे आदी गैरप्रकार होतात. या गैरप्रकारांमुळे धर्महानी होते. ती रोखणे हे आपले धर्मकर्तव्यच आहे. यासाठी समाजाचेही प्रबोधन

करा. प्रबोधन करूनही गैरप्रकार घडतांना आढळल्यास पोलिसांत गाNहाणे करा. ‘सनातन संस्था’ यासंदर्भात जनजागृती चळवळ

राबवते.’

संदर्भ : सनातन संस्थेचा ग्रंथ ‘सण, धार्मिक उत्सव आणि व्रते’

संपर्क: ८४५१००६११६